System reagowania w szkole na ujawnienie cyberprzemocy

Anna Borkowska, Dorota Macander

Zapewnienie uczniom bezpieczeństwa w szkole jest ważnym elementem organi­zacji pracy każdej placówki oświatowej. Rolę szkoły, zadania dyrektora i nauczycieli w tym obszarze regulują przepisy prawa oświatowego, administracyjnego, cywilne­go, karnego i pracy. Regulacje prawne w większości określają ogólne zasady zapew­nienia bezpieczeństwa uczniów i odpowiedzialność prawną pracowników szkoły za ich przestrzeganie. Nie przedstawiają jednak systemu reagowania w konkretnych sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa uczniów, czy szczegółowych procedur po­stępowania.

Zjawisko cyberprzemocy jest jednym z zagrożeń, o którym warto pamiętać, oraz zdawać sobie sprawę z jego złożoności i możliwości wystąpienia. Pojawia się rów­nież potrzeba przygotowania i stosowania rozwiązań organizacyjnych w tym obsza­rze, uwzględniających potrzeby i realia szkolne.

Ujawnienie zjawiska cyberprzemocy wymaga podjęcia w szkole konkretnych działań interwencyjnych. Aby interwencja była skuteczna, warto zadbać o nastę­pujące sprawy:

  1. wprowadzić działania profilaktyczne w szkole, uświadamiające całej spo­łeczności szkolnej (uczniom, rodzicom, nauczycielom i innym pracowni­kom szkoły) zasady korzystania i zagrożenia płynące z użytkowania róż­nych technologii komunikacyjnych;
  2. opracować procedurę reagowania w szkole na zjawisko cyberprzemocy;
  3. podejmować interwencję w każdym przypadku ujawnienia lub podejrzenia cyberprzemocy (procedura nie będzie wówczas tylko „martwym” zapisem w dokumentach szkolnych).

Działania profilaktyczne w szkole

Głównym celem działań profilaktycznych szkoły w zakresie przeciwdziałania cy­berprzemocy jest ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie zachowań agresywno- -przemocowych, realizowanych przy użyciu technologii komunikacyjnych w szkole i poza nią, a także zapobieganie powstawaniu tego rodzaju problemów.

Aby działania te były efektywne, powinny opierać się na kilku kluczowych zasa­dach. Podstawowym warunkiem powodzenia każdego programu zaradczego jest stworzenie takiego środowiska szkolnego, które charakteryzuje się ciepłem, życzli­wym nastawieniem i zainteresowaniem ze strony dorosłych. Liczne badania wska­zują, iż integracja uczniów i tworzenie związków opartych na przyjaźni, budowanie
dobrych relacji nauczyciel-uczeń jest ważnym środkiem prewencyjnym. Wytwarza­nie pozytywnych więzi i kreowanie przyjaznego, wspierającego środowiska szkolne­go znacząco osłabia ryzyko przejawiania zachowań agresywnych przez uczniów.

Zarazem jednak w szkole muszą istnieć wyraźnie wytyczone granice akceptowanych zachowań. Skuteczne zapobieganie działaniom przemocowym jest możliwe tylko wtedy, gdy w szkole funkcjonuje czytelny system norm współżycia społecznego i jasny system konsekwencji w przypadku złamania zasad. Władze szkolne powinny szczególnie wyraź­nie przekazywać zarówno uczniom, jak i ich rodzicom, iż zamierzają reagować na wszel­kie przejawy zachowań przemocowych (a więc także cyberprzemoc) wśród uczniów.

Fundamentalnym elementem każdego programu mającego na celu ograniczenie zja­wiska cyberprzemocy powinno być również dostarczanie uczniom wiedzy i umiejętności posługiwania się technologią komunikacyjną. Uświadamianie całej społeczności szkol­nej (uczniom, rodzicom, nauczycielom i innym pracownikom szkoły) zagrożeń płyną­cych z użytkowania Internetu i telefonii komórkowej, a jednocześnie uczenie zasad od­powiedzialnego i bezpiecznego korzystania z tych technologii jest ważnych czynnikiem w zapobieganiu cyberprzemocy. Uczniowie muszą wiedzieć, jak korzystać z mediów, aby nie stały się one narzędziem agresji i przemocy rówie­śniczej oraz jakie mogą być konsekwencje ryzykownych działań w sieci.

Rolą szkoły jest więc pro­wadzenie edukacji uczniów także w tym obszarze, co znajduje odzwierciedlenie w nowej podstawie progra­mowej kształcenia ogólne­go, która nakłada na szkoły obowiązek prowadzenia edu­kacji medialnej i profilaktyki zachowań ryzykownych w Internecie (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodo­wej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy progra- © Lisa F. Young - Fotolia.com mowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych ty­pach szkół - DzU z dnia 15 stycznia 2009 r., nr 4, poz. 17).

Pomocą dla nauczycieli i wychowawców może stać się coraz bogatsza oferta pro­gramów profilaktycznych i edukacyjnych z zakresu nowoczesnych technologii.

Procedura reagowania w szkole w sytuacji cyberprzemocy

Jednym z ważnych zadań szkoły jest przygotowanie i stosowanie algorytmu in­terwencji w przypadku cyberprzemocy, uwzględniającego potrzeby i realia szkolne. Proponowana poniżej procedura zawiera zasady postępowania pracowników szko­ły w sytuacji ujawnienia cyberprzemocy. Jest podpowiedzią, jak i kiedy nauczyciele (dyrektor szkoły) powinni reagować wobec ofiar, sprawców i świadków oraz w jaki sposób współpracować z rodzicami tych uczniów.

Ujawnienie przypadku cyberprzemocy

Informacja o tym, że w szkole miała miejsce cyberprzemoc, może pochodzić z różnych źródeł. Osobą zgłaszającą fakt prześladowania może być poszkodowany uczeń, jego rodzice lub inni uczniowie - świadkowie zdarzenia, nauczyciele.

Procedury postępowania przyjęte w niektórych szkołach dopuszczają anonimo­we zawiadamianie o aktach przemocy na terenie szkoły, w tym także faktu cyber­przemocy, np. proponując uczniom korzystanie ze „skrzynki zaufania”, do której mogą oni wrzucać anonimowe informacje dotyczące przypadków przemocy.

Warunkiem powodzenia tego typu metod jest dobre zaplanowanie, przeprowa­dzenie działań przygotowawczych (uzyskanie akceptacji uczniów, uczulenie ich, że fałszywe informacje to również forma przemocy itd.), a następnie konsekwentne reagowanie na zgłaszane problemy. W przeciwnym razie istnieje ryzyko potrakto­wania „skrzynki” jako okazji do dobrej, choć mało wybrednej zabawy, polegającej na wrzucaniu donosów i inwektyw pod adresem uczniów i nauczycieli.

Niezależnie od tego, kto zgłasza przypadek cyberprzemocy, procedura interwen­cyjna powinna obejmować:

  • udzielenie wsparcia ofierze przemocy;
  • zabezpieczenie dowodów i ustalenie okoliczności zdarzenia;
  • wyciągnięcie konsekwencji wobec sprawcy przemocy oraz praca nad zmia­ną postawy ucznia.

Ustalenie okoliczności zdarzenia

Wszystkie przypadki przemocy, a więc także przemocy z wykorzystaniem mediów elektronicznych, powinny zostać właściwie zbadane, zarejestrowane i udokumen­towane.

  1. Jeśli wiedzę o zajściu posiada nauczyciel niebędący wychowawcą, powi­nien przekazać informację wychowawcy klasy, który informuje o fakcie pe­dagoga szkolnego i dyrektora.
  2. Pedagog szkolny i dyrektor wspólnie z wychowawcą powinni dokonać ana­lizy zdarzenia i zaplanować dalsze postępowanie.
  3. Do zadań szkoły należy także ustalenie okoliczności zdarzenia i ewentual­nych świadków.
  4. Warto zadbać o udział nauczyciela informatyki w procedurze interwencyj­nej, szczególnie na etapie zabezpieczania dowodów i ustalania tożsamości sprawcy cyberprzemocy.

Zabezpieczenie dowodów

  1. Wszelkie dowody cyberprzemocy powinny zostać zabezpieczone i zareje­strowane. Należy zanotować datę i czas otrzymania materiału, treść wia­domości oraz, jeśli to możliwe, dane nadawcy (nazwę użytkownika, adres e-mail, numer telefonu komórkowego itp.) lub adres strony www, na której pojawiły się szkodliwe treści czy profil.
  2. Takie zabezpieczenie dowodów nie tylko ułatwi dalsze postępowanie do­stawcy usługi (odnalezienie sprawcy, usunięcie szkodliwych treści z serwi­su), ale również stanowi materiał, z którym powinny się zapoznać wszyst­kie zaangażowane w sprawę osoby: dyrektor i pedagog szkolny, rodzice, a wreszcie policja, jeśli doszło do złamania prawa.
  3. Na etapie zabezpieczania dowodów cyberprzemocy i identyfikacji sprawcy warto korzystać z pomocy nauczyciela informatyki.

Jak możesz zarejestrować dowody cyberprzemocy?

  • Telefon komórkowy

Nie kasuj wiadomości. Zapisuj wszystkie zarówno tekstowe, jak i nagrane na pocztę głosową w pamięci telefonu.

  • Komunikatory

Niektóre serwisy pozwalają na zapisywanie rozmów. Możesz również np. sko­piować rozmowę, wkleić do dokumentu Word (lub innego edytora tekstu), za­pisać i wydrukować.

  • Strony serwisów społecznościowych, www

Aby zachować kopię materiału, który widzisz na ekranie, wciśnij jednocześnie klawisze Control i Print Screen, a następnie wykonaj operację „Wklej” w do­kumencie Word.

  • Czat

Podobnie jak w przypadku stron www, jeśli chcesz zachować kopię materiału, który widzisz na ekranie, wciśnij klawisze Control i Print Screen, a następnie wykonaj operację „Wklej” w dokumencie Word. Możesz też po prostu wydru­kować interesującą cię stronę.

  • E-mail

Wydrukuj wiadomość, prześlij ją do nauczyciela lub pedagoga, który zajmuje się ustaleniem okoliczności zajścia. Zachowanie całości wiadomości, a nie tylko samego tekstu jest bardziej pomocne, ponieważ zawiera informacje o jej pochodzeniu.

Identyfikacja sprawcy

Młodzi ludzie często mają złudne przekonanie, iż nowe technologie zapew­niają im pełną anonimowość. Jak przekonują specjaliści, istnieje wiele spo­sobów identyfikacji źródła cyberprzemocy. Osoby zajmujące się ustalaniem okoliczności zajścia powinny mieć jednak świadomość, iż znalezienie miejsca pochodzenia materiału nie zawsze oznacza odnalezienie osoby, która jest za zdarzenie odpowiedzialna.

  1. Wielu sprawców cyberprzemocy posługuje się „skradzioną tożsamością”, wykorzystując telefony innych uczniów, profile w serwisach społeczno­ściowych, ich konta pocztowe itp. do wysyłania wiadomości bądź zamiesz­czania krzywdzących materiałów. Trudności z wykryciem „cyberagresora” mogą pojawić się również w sytuacji, gdy materiał przesyłany jest między telefonami komórkowymi drogą bezprzewodową lub wiadomości tekstowe na telefon wysyłane są z bramki internetowej.
  2. Jak pokazuje praktyka, w większości przypadków identyfikacja agresora nie jest zbyt trudna. Ofiary cyberprzemocy często potrafią wskazać spraw­cę, którym najczęściej okazuje się być kolega ze szkoły, bądź przynajmniej mają przypuszczenie, kto może nim być.

Co może pomóc w identyfikacji sprawcy?

  1. Świadkowie - inni uczniowie odwiedzający „obraźliwe” strony mogą posia­dać informacje na temat ich autora, mogą też zidentyfikować numer telefo­nu komórkowego sprawcy, jeśli nie jest on zastrzeżony.
  2. Kontakt z dostawcą usługi internetowej - może on nie tylko zablokować konto agresora lub usunąć szkodliwe treści, ale także podać dane sprawcy cyberprze­mocy. Dane takie nie mogą być jednak udostępniane osobom prywatnym. Aby je pozyskać, konieczny jest kontakt z policją.
  3. Kontakt z operatorem sieci komórkowej w przypadku, gdy numer telefo­nu sprawcy jest zastrzeżony - może on podjąć kroki w kierunku ustalenia sprawcy, jeśli otrzyma dane o dacie i godzinie rozmowy. Również w tym przypadku operator może udostępnić te dane tylko policji.
  4. Gdy ustalenie sprawcy nie jest możliwe, należy skontaktować się z dostawcą usługi w celu usunięcia z sieci kompromitujących lub krzywdzących materia­łów. Do podjęcia takiego działania zobowiązuje administratora serwisu art. 14 Ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną.
  5. W przypadku, gdy zostało złamane prawo, a tożsamości sprawcy nie udało się, ustalić należy bezwzględnie skontaktować się z policją.

Działania wobec sprawcy cyberprzemocy

Gdy sprawca cyberprzemocy jest znany i jest on uczniem szkoły, pedagog szkol­ny pełniący w szkole rolę koordynatora działań wychowawczych wobec uczniów wymagających szczególnej uwagi powinien podjąć dalsze działania.

  1. Rozmowa z uczniem-sprawcą przemocy o jego zachowaniu:
  • celem rozmowy powinno być ustalenie okoliczności zajścia, wspólne zastanowienie się nad jego przyczynami i poszukanie rozwiązania sytu­acji konfliktowej;
  • sprawca powinien otrzymać jasny i zdecydowany komunikat o tym, że szkoła nie akceptuje żadnych form przemocy;
  • należy omówić z uczniem skutki jego postępowania i poinformować o konsekwencjach regulaminowych, które zostaną wobec niego zasto­sowane;
  • sprawca powinien zostać zobowiązany do zaprzestania swojego działa­nia i usunięcia z sieci szkodliwych materiałów;
  • ważnym elementem rozmowy jest też określenie sposobów zadośćuczy­nienia wobec ofiary cyberprzemocy;
  • jeśli w zdarzeniu brała udział większa grupa uczniów, należy rozmawiać z każdym z nich z osobna, zaczynając od lidera grupy;
  • nie należy konfrontować sprawcy i ofiary cyberprzemocy.

2. Powiadomienie rodziców sprawcy i omówienie z nimi zachowania dziecka:

  • rodzice sprawcy powinni zostać poinformowani o przebiegu zdarzenia, zapoznani z materiałem dowodowym, a także z decyzją w sprawie dal­szego postępowania i podjętych przez szkołę środkach dyscyplinarnych wobec ich dziecka;
  • w miarę możliwości należy starać się pozyskać rodziców do współpracy i ustalić jej zasady;
  • warto wspólnie z rodzicami opracować projekt kontraktu dla dziecka, określającego zobowiązania ucznia, rodziców i przedstawiciela szkoły oraz konsekwencje nieprzestrzegania przyjętych wymagań i terminy realizacji zadań zawartych w umowie.

3. Objęcie sprawcy opieką psychologiczno-pedagogiczną:

  • praca ze sprawcą powinna zmierzać w kierunku pomocy uczniowi w zro­zumieniu konsekwencji swojego zachowania, w zmianie postawy i po­stępowania ucznia, w tym sposobu korzystania z nowych technologii;
  • jeśli szkoła posiada odpowiednie warunki, pomoc psychologiczna może być udzielona sprawcy na terenie szkoły;
  • w uzasadnionym przypadku można w toku interwencji zaproponować uczniowi (za zgodą rodziców) skierowanie do specjalistycznej placówki i udział w programie terapeutycznym.

Zastosowanie środków dyscyplinarnych wobec sprawcy cyberprzemocy

  1. Cyberprzemoc powinna podlegać sankcjom określonym w wewnętrz­nych przepisach szkoły. Szkoła może tu stosować konsekwencje prze­widziane dla sytuacji „tradycyjnej” przemocy. Warto jednak rozszerzyć repertuar dostępnych środków, np. o czasowy zakaz korzystania ze szkolnej pracowni komputerowej w czasie wolnym i przynoszenia do szkoły akcesoriów elektronicznych (PSP, mp3) itp.
  2. Należy pamiętać, iż celem sankcji wobec sprawcy jest:
  • zatrzymanie przemocy i zapewnienie poczucia bezpieczeństwa poszko­dowanemu uczniowi;
  • wzbudzenie refleksji na temat swojego zachowania, zrozumienie krzyw­dy, jaką spowodował, i powstrzymanie przed podobnym zachowaniem w przyszłości;
  • pokazanie społeczności szkolnej, że cyberprzemoc nie będzie tolero­wana i że szkoła jest w stanie efektywnie zareagować w tego rodzaju sytuacji.

3.  Podejmując decyzję o rodzaju kary, należy wziąć pod uwagę:

  • rozmiar i rangę szkody - czy materiał został upubliczniony w sposób pozwalający na dotarcie do niego wielu osobom (określa to rozmiar upokorzenia, jakiego doznaje ofiara), czy trudno jest wycofać materiał z sieci itp.;
  • czas trwania prześladowania - czy było to długotrwałe działanie, czy pojedynczy incydent;
  • świadomość popełnianego czynu - czy działanie było zaplanowane, a sprawca był świadomy, że wyrządza krzywdę koledze (niektóre akty cyberprzemocy popełniane są nieświadomie lub z niewielką świadomo­ścią konsekwencji), jak wiele wysiłku włożył w ukrycie swojej tożsamo­ści itp.;
  • motywację sprawcy - należy sprawdzić, czy działanie sprawcy nie jest działaniem odwetowym w odpowiedzi na uprzednio doświadczone prze­śladowanie;
  • rodzaj rozpowszechnianego materiału.

 

{backbutton}